Według badaczy muzułmańskich wszelkie operacje bankowe polegające na oprocentowaniu udzielanych i pobieranych przez bank pożyczek i kredytów są najgorszą formą lichwy. Dlatego też teoretycy ekonomii muzułmańskiej dążą do sformułowania nowych zasad funkcjonowania systemu bankowego, które pozwoliłyby na przeprowadzanie operacji bankowych w taki sposób, by wyeliminować element oprocentowania.
Idea banku muzułmańskiego, uznającego tylko formy nie oprocentowanych operacji, pojawiła się po raz pierwszy w 1930 r. w Indiach, ale próba utworzenia takiego banku zakończyła się niepowodzeniem. Pierwszy bank muzułmański został utworzony w Egipcie w 1963 r. w miejscowości Mit Ghamr, a duży bank tego rodzaju powstał w 1970 r. w Dubajju.
W latach 60. XX w. muzułmanie masowo wycofywali swoje wkłady ulokowane w bankach handlowych, ponieważ stosowały one zasadę oprocentowania, krytykowaną jako niezgodną z szari'atem. W większości krajów muzułmańskich podjęto działania zmierzające do przygotowania nowego planu gospodarczego, w którym istotną rolę miała odgrywać zasada oszczędzania (adhar). Zastanawiano się jednak, czy zasada adhar, która miałaby przynosić ludziom realne korzyści, nie jest wedle islamu grzechem. Autorytet w sprawach religii – szajch Mahmud Szaltut z Egiptu – wydał opinię, iż każdy rodzaj oprocentowanej operacji bankowej jest lichwą, nawet jeśli zyski z procentu są przeznaczone na potrzeby biednych. Władze państwowe próbowały przekonać teologów, że zysk z oprocentowania nie jest lichwą, jeśli został zainwestowany w projekty gospodarcze na rzecz dobra ogółu społeczeństwa. Nie przekonało to jednak szajchów, więc w 1964 r. powołano Akademię Badań Muzułmańskich, która w 1965 r. zwołała pierwszy kongres, poświęcony przede wszystkim problemom lichwy i wyeliminowania oprocentowania z operacji bankowych. Przyjęto zasadę, że wszelkie transakcje handlowe oparte na zysku osiąganym z oprocentowania należy traktować jako lichwę.
W 1968 r. na konferencji ministrów spraw zagranicznych państw muzułmańskich, Egipt i Pakistan przedstawiły wspólny projekt alternatywnego systemu banków handlowych. Został on zaaprobowany przez uczestników konferencji i zaczęły powstawać banki muzułmańskie. Większość z nich była finansowana przez Arabię Saudyjską. Wybuch wojny arabsko-izraelskiej w 1972 r. spowodował podwyżkę cen ropy naftowej, co z kolei przyniosło duże wpływy krajom eksportującym ten surowiec, które mogły dzięki temu inwestować w rozwój gospodarczy i budowę nowych banków. W latach 70. banki takie funkcjonowały w ok. 50 krajach. Proces ich tworzenia nie był jednak łatwy. Niektóre banki otwierały na próbę swoje filie działające na nowych zasadach, inne w całości przekształciły się w banki muzułmańskie. Powstawały też zupełnie nowe, od razu działające wg zasad bankowości muzułmańskiej. W 1976 r. odbyła się międzynarodowa konferencja z udziałem prawników, ekonomistów i finansistów, poświęcona ekonomii muzułmańskiej, zakończona następującymi ustaleniami:
1) należy apelować do rządów państw muzułmańskich, aby popierały działalność istniejących banków, opartą na nowych zasadach, oraz żeby stwarzały warunki do powstawania nowych instytucji tego rodzaju;
2) konieczne jest opracowanie i opublikowanie zasad funkcjonowania banków muzułmańskich, jak również szkolenie fachowców i przygotowywanie wykwalifikowanych kadr;
3) za lichwę uważa się wszystkie formy oprocentowania operacji bankowych, takie jak lokaty krótko- i długoterminowe, książeczki oszczędnościowe, akredytywy, rachunki oszczędnościowe, weksle, obligacje i inne, bez względu na to, czy zyski z oprocentowania są przeznaczone na inwestycje, czy też na konsumpcję.
Po rewolucji w Iranie rząd tego kraju nakazał wszystkim instytucjom bankowym przestawienie się na działalność wykluczającą oprocentowanie. W 1979 r. w Pakistanie wydano zarządzenie o zislamizowaniu całego systemu finansowego, w tym także sektora bankowego. Do najważniejszych banków muzułmańskich należą: Bank Muzułmański w Dubajju (założony w 1970 r.), Bank Muzułmański Fajsala (założony w 1975 r., działający w Egipcie i Sudanie), Kuwejcki Dom Finansowy (założony w 1977 r.), Jordański Bank Muzułmański (założony w 1978 r.), Muzułmański Bank Bahrajnu (założony w 1979 r.) oraz Bank Muamalat w Indonezji. Banki te odegrały doniosłą rolę w rozwoju gospodarczym krajów muzułmańskich, zwłaszcza azjatyckich. Niektóre banki europejskie, akceptując zasady działania banków muzułmańskich, próbują nawiązać z nimi współpracę poprzez otwieranie swoich filii w krajach muzułmańskich. Należą do nich m. in. Swiss Banking Corporation i Keinworth Benson of London.
W 1985 r. odbyły się 2 konferencje Ligi Świata Muzułmańskiego poświęcone m. in. wynikom badań nad systemem transakcji bankowych w świecie muzułmańskim. Wynikiem tych konferencji były następujące wnioski: 1) oprocentowanie jest formą lichwy; 2) nowy system bankowy gwarantujący rozwój gospodarczy musi być zgodny z prawem religii islamu (szari'atem); 3) należy zaapelować do rządów państw muzułmańskich o przystosowanie systemów bankowych do form działalności zgodnej z zasadami ekonomii muzułmańskiej.
Ogólne zasady funkcjonowania banków muzułmańskich są ujęte w 2 postulatach: cała działalność banków handlowych musi być wolna od oprocentowania; operacje inwestycyjne powinny opierać się na zasadzie murabaha, czyli podziale zysków między właścicielem kapitału a stroną realizującą inwestycję, na którą był przeznaczony kapitał. Bank muzułmański zapewnia pełną obsługę klienta w zakresie wszelkiego rodzaju operacji, które nie mogą podlegać oprocentowaniu, takich jak otwieranie kont, prowadzenie rachunków bieżących, wydawanie książeczek czekowych, zakładanie bankomatów, udzielanie tzw. dogodnych pożyczek osobom prywatnym. Bank muzułmański może też udzielać nie oprocentowanych kredytów na dogodnych warunkach oraz wystawiać weksle gwarancyjne. Klient wnosi tylko opłatę operacyjną. Bank może również zakupić towary w imieniu klienta i następnie odsprzedać je wskazanemu kontrahentowi. Wówczas zysk jest dzielony zgodnie z zawartą uprzednio umową. Jedną z metod działań finansowych realizowanych przez bank muzułmański jest mudaraba. Polega ona na tym, że bank finansuje konkretny projekt, jest właścicielem kapitału i razem z wykonawcą uczestniczy w zysku lub stracie. Zysk jest dzielony zgodnie z umową zawartą pomiędzy obiema stronami. Inną formą działalności banku muzułmańskiego jest muszaraka, która polega na założeniu firmy z klientem na czas realizacji przedstawionego przez klienta projektu. Podobnie jak w przypadku mudaraby i tutaj bank występuje w roli inwestora. Podstawową zasadą funkcjonowania i działalności banku muzułmańskiego jest wyeliminowanie elementu oprocentowania. Wkłady oszczędnościowe są własnością klienta. Dzięki temu, że są one inwestowane przez bank, stanowią konto inwestycyjne. Rozliczenie następuje pod koniec roku finansowego. Klient sam określa okres, na jaki lokuje swoje pieniądze w banku. Nie krótszy jednak niż miesiąc. Wkłady długoterminowe zwiększają możliwość zysku. Jeżeli inwestycja przyniesie straty, bank gwarantuje klientowi zwrot pełnej wniesionej przezeń kwoty. Ewentualne straty są pokrywane z części zysku, jaką zatrzymuje bank. Jednak w przypadku kont inwestycyjnych ryzyko straty jest prawie zerowe. Najczęściej banki muzułmańskie inwestują ulokowane przez swoich klientów pieniądze w kupno i sprzedaż papierów wartościowych, „twardej" waluty oraz złota i srebra. Mechanizm funkcjonowania banku muzułmańskiego wymaga jeszcze dopracowania. Mimo to wiele instytucji finansowych na świcie jest zainteresowanych współpracą z bankami muzułmańskimi, wykazując zrozumienie dla faktu, iż u podstaw powstania i działalności instytucji bankowych w krajach muzułmańskich leżą przesłanki religijne.
Ahmad Nazmi
Hasło z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN, tom 3, Warszawa 2001.
