List Ojca Świętego Jan Paweł II do moich Braci i Sióstr – ludzi w podeszłym wieku

« Miarą naszych lat jest lat siedemdziesiąt lub, gdy jesteśmy mocni, osiemdziesiąt;

a większość z nich to trud i marność: bo szybko mijają, my zaś odlatujemy »

(Ps 90 [89], 10).

Życie ziemskie człowieka upływa bardzo szybko – jest pielgrzymką po moście z jednej strony życia na drugą. Nie jesteśmy na tym moście po to, żeby się rozpychać, żeby deptać po innych, zrzucać z mostu tych, którzy przeszkadzają nam w wygodnym marszu. Wręcz przeciwnie mamy obo­wiązek wspierać i pomagać słabszym, chorym, starszym w wędrówce na drugą stronę życia.

Prawdziwy rozwój cywilizacyjny społeczeństw mierzy się stosunkiem do dzieci, chorych, słab­szych i starszych. Czy aborcja i eutanazja nie są czymś przeciwnym?

Młodsi, zdrowsi członkowie społeczeństwa nie myślą o tym, że jeżeli oni będą teraz głosić "do­brodziejstwo" eutanazji, to spotkają się sami może z jeszcze większym naciskiem poddania się euta­nazji przez następne pokolenia – swoich dzieci. Eutanazja – to symptom braku wiary, braku miłości Boga i bliźniego.

Matka Teresa mówiła swojego czasu, że bę­dąc w jednym z domów starców w zachodniej Eu­ropie dziwiła się, że starsi ludzie tak często patrzą na drzwi. Pielęgniarka stwierdziła, że czekają, żeby ich ktoś odwiedził – są bardzo samotni – a był to dobrze urządzony dom starców dla bogatszych. Matka Teresa mówiła też, że ludzie często jeżdżą z bogatych krajów do niej do Indii i pragną jej po­móc, a powinni wpierw rozejrzeć się u siebie, czy ktoś z bliźnich nie potrzebuje pomocy, najpierw wśród tych, z którymi siedzimy razem przy stole, potem wśród bliższych i dalszych sąsiadów i spo­łeczności.

Wystarczy pomyśleć i rozejrzeć się dookoła – jak często nie ma szacunku dla osób starszych, wyrozumiałości, chęci pomocy w życiu codzien­nym. Jak często młodsi kpią sobie ze starszych, że niedowidzą, nie dosłyszą, poruszają się wolniej. Ile osób starszych, chorych zginęło na ulicach, ile razy prowadzący różne środki lokomocji przycinają sta­ruszkom części ciała i garderoby, zbyt po­spiesznie zamykanymi drzwiami, ile razy starszym nie ustę­puje się miejsc siedzących.

Dziś my, a jutro nas następne pokolenie bę­dzie źle traktowało, a raczej jeszcze gorzej. Otwórzmy więc nasze oczy i serca na ludzi słab­szych, starszych, chorych i dzieci – to są właśnie ci nasi "bracia najmniejsi" i bracia Jezusa, którym pomagając, pomagamy samemu Jezusowi.

Poniżej przytaczamy wyjątki z listu Jana Pawła II "Do moich Braci i Sióstr – ludzi w podeszłym wieku" napisanego w Watykanie 1 października 1999 r., w którym jest zawarta odpowiedź Papieża na problem ludzi starszych, obrona ich godności, pouczenia dla reszty społeczeństwa jak powinno się starszych traktować.

Papież Jan Paweł II

1.Sam posunięty w latach, odczuwam zatem po­trzebę nawiązania dialogu z wami.

Myślą ogarniam też was, którzy « przeżyliście już czasów wiele » (por. Mdr 4, 13), drodzy ludzie sta­rzy wszystkich języków i kultur. Kieruję do was ten List w roku, który Organizacja Narodów Zjedno­czonych słusznie postanowiła poświęcić osobom w podeszłym wieku, aby zwrócić uwagę całego spo­łeczeństwa na położenie tych, którzy dźwigając brzemię lat muszą często zmagać się z wieloma trudnymi problemami.

W niniejszym Liście pragnę jedynie dać wyraz mej duchowej więzi z wami jako ktoś, kto z biegiem lat spostrzega, że coraz głębiej rozumie ten etap ży­cia i w konsekwencji odczuwa potrzebę bardziej bezpośredniego kontaktu ze swymi rówieśnikami, aby razem zastanowić się nad tym, czego wspól­nie doświadczamy, poddając wszystko woli Boga, który ogarnia nas swoją miłością, a swą Opatrzno­ścią wspiera i prowadzi.

Trudne stulecie otwarte na przyszłość nadziei

3. Życie nasze, drodzy Bracia i Siostry, zostało wpisane przez Opatrzność w dwudziesty wiek, który przejął po swoim poprzedniku wieloraki spa­dek i był świadkiem wielu niezwykłych wydarzeń.

W pierwszej połowie tego stulecia stoczono aż dwie takie wojny, które siały śmierć i zniszczenie na niespotykaną dotąd skalę. Pierwsza wojna światowa pochłonęła miliony ofiar wśród żołnierzy i osób cywilnych, przecinając nić ich życia na progu młodości, a nawet dzieciństwa. A cóż powiedzieć o drugiej wojnie światowej? Wybuchła ona po kilku zaledwie dziesięcioleciach względnego pokoju i stała się, zwłaszcza w Europie, jeszcze większą tragedią niż poprzednia, a jej straszliwe konse­kwencje dotknęły całych narodów i kontynentów. Była to wojna totalna, niesłychana eksplozja nie­nawiści, która, brutalnie wymierzona przeciw bez­bronnej ludności cywilnej, zniszczyła całe pokole­nia. Za szaleństwo tej wojny zapłacono na różnych frontach niewyobrażalnie wysoką cenę. Równie przerażające było ludobójstwo, jakiego dokonano w obozach zagłady, prawdziwych Golgotach współczesnej epoki.

Nad drugą połową stulecia ciążyło przez wiele lat widmo zimnej wojny, to znaczy konfrontacji między dwoma przeciwstawnymi blokami ideologicznymi, Wschodem i Zachodem, której towarzyszył szaleń­czy wyścig zbrojeń i nieustanna groźba wojny ato­mowej, mogącej doprowadzić do zagłady ludz­ko­ści. Dzięki Bogu ten mroczny rozdział dziejów za­kończył się już wraz z upadkiem totalitarnych, dyktatorskich reżimów w Europie, które obalono bez użycia przemocy, walcząc bronią prawdy i sprawiedliwości.

Jednakże wiele narodów nadal nie zaznaje dobro­dziejstw pokoju i wolności. Ogromny niepokój wzbudził znów w ostatnich miesiącach gwałtowny konflikt na Bałkanach, które już w poprzednich la­tach stały się teatrem straszliwej wojny o podłożu etnicznym: doszło do rozlewu krwi i do kolejnych zniszczeń, znów nasiliła się nienawiść. Dzisiaj, gdy ucichł wreszcie zgiełk oręża, podejmuje się próby odbudowy w perspektywie nowego tysiąclecia. Nadal jednak tlą się liczne zarzewia wojny i niena­wiści etnicznej, także na innych kontynentach, niejednokrotnie przynoszące masakry i akty prze­mocy, o których środki przekazu zbyt prędko za­pominają.

Jesień życia

5. Czym jest starość? Czasem mówi się o niej jako o jesieni życia, tak pisał już Cyceron przez analo­gie do pór roku, następujących kolejno po sobie w życiu przyrody. Widzimy, jak w ciągu roku zmienia się otaczający nas świat, gdy patrzymy na góry i równiny, pola i doliny, lasy, rośliny i drzewa. Ist­nieje bliskie podobieństwo między rytmami biolo­gicznymi człowieka a cyklami życia przyrody, której i on jest częścią.

Zarazem jednak człowiek różni się od całej ota­czającej go rzeczywistości, ponieważ jest osobą. Ukształtowany na obraz i podobieństwo Boże, jest świadomym i odpowiedzialnym podmiotem. Także jednak w wymiarze duchowym jego życie składa się z kolejnych etapów, które również szybko przemijają. Św. Efrem Syryjczyk chętnie porówny­wał życie do palców jednej ręki, pragnąc przez to ukazać, że jest ono krótkie jak rozpiętość dłoni, a zarazem, że kolejne jego etapy różnią się od siebie niczym poszczególne palce, symbolizujące « pięć stopni, po których wspina się człowiek ».

Jeżeli zatem dzieciństwo i młodość są czasem, w którym człowiek stopniowo uczy się swojego czło­wieczeństwa, rozpoznaje swoje możliwości, ponie­kąd tworzy projekt życia, który będzie realizował w wieku dojrzałym, to i starość nie jest pozbawiona szczególnej wartości, ponieważ, jak zauważa św. Hieronim, łagodząc namiętności « pomnaża mą­drość i służy dojrzalszymi radami ». W pewnym sensie jest to czas szczególnie nacechowany mą­drością, którą zwykle przynoszą z sobą lata do­świadczeń, jako że « czas jest znakomitym na­uczycielem ». Powszechnie znane są też słowa, którymi modli się Psalmista: « Naucz nas liczyć dni nasze, abyśmy osiągnęli mądrość serca » (Ps 90 [89], 12).

Ludzie starzy w Piśmie Świętym

6. « Młodość jak zorza poranna szybko przemija », powiada Kohelet (11, 10). Biblia nie waha się mó­wić otwarcie, czasem nawet ze śmiałym reali­zmem, o nietrwałości życia i o nieubłaganym upły­wie czasu: « Marność nad marnościami, (...) mar­ność nad marnościami, wszystko marność » (Koh 1, 2): któż nie słyszał tego surowego napomnienia starożytnego Mędrca? Najlepiej rozumiemy je my, ludzie starzy, nauczeni doświadczeniem.

Mimo tego wolnego od złudzeń realizmu Pismo Święte zachowuje bardzo pozytywną wizję warto­ści życia. Człowiek niezmiennie jest stworzony « na obraz Boży » (por. Rdz 1, 26), a każdy wiek ma swoje zalety i zadania. Słowo Boże mówi wręcz z wielkim poważaniem o podeszłym wieku, tak że długowieczność jest postrzegana jako znak Bożej łaskawości (por. Rdz 11, 10-32). W przypadku Abrahama, którego starość ukazana zostaje jako przywilej, ta łaskawość przybiera postać obietnicy: « Uczynię bowiem z ciebie wielki naród, będę ci błogosławił i twoje imię rozsławię: staniesz się bło­gosławieństwem. Będę błogosławił tym, którzy cie­bie błogosławić będą, a tym, którzy tobie będą zło­rzeczyli, i ja będę złorzeczył. Przez ciebie będą otrzymywały błogosławieństwo ludy całej ziemi » (Rdz 12, 2-3). Jego żona Sara jest świadoma swojej fizycznej starości, ale właśnie ta niemoc przekwitłego już ciała pozwala jej doświadczyć mocy Boga, który przezwycięża ludzką słabość.

Stary jest Mojżesz, gdy Bóg powierza mu misję wyprowadzenia ludu wybranego z Egiptu. Z man­datu Bożego dokonuje wielkich dzieł w służbie Izraela nie w latach młodości, ale w podeszłym wieku.

7. Także w Nowym Testamencie, przenikniętym światłością Chrystusa, znajdujemy wyraziste po­staci ludzi starych. Na początku Ewangelii Łukasza pojawiają się małżonkowie Elżbieta i Zachariasz, rodzice Jana Chrzciciela, « oboje już posunięci w latach » (por. 1, 7). Bóg okazuje im swoje miłosier­dzie (por. Łk 1, 5-25. 39-79). Zachariasz otrzymuje zapowiedź narodzin syna, choć jest już stary, co sam stwierdza: « jestem już stary i moja żona jest w podeszłym wieku » (Łk 1, 18). Podczas nawie­dzin Maryi jej sędziwa kuzynka Elżbieta, napeł­niona Duchem Świętym, woła: « Błogosławiona jesteś między niewiastami i błogosławiony jest owoc Twojego łona » (Łk 1, 42), zaś w chwili naro­dzin Jana Chrzciciela Zachariasz wyśpiewuje hymn Benedictus. Oto wspaniała para starców przenikniętych głębokim duchem modlitwy.

Gdy Maryja i Józef przynoszą Jezusa do świątyni jerozolimskiej, aby ofiarować Go Bogu czy raczej wykupić Go zgodnie z Prawem jako pierworod­nego syna, spotykają tam starca Symeona, który od dawna oczekuje Mesjasza. Bierze on Dziecię w ramiona, błogosławi Boga i wznosi swe Nunc di­mittis: « Teraz, o Władco, pozwól odejść słudze Twemu w pokoju (...), bo moje oczy ujrzały Twoje zbawienie » (Łk 2, 29-30).

W sędziwym wieku jest też Nikodem, otoczony powszechnym szacunkiem członek Sanhedrynu. Przychodzi on do Jezusa nocą, aby nie zostać rozpoznanym. Boski Nauczyciel objawia mu, że jest Synem Bożym, który przyszedł, aby zbawić świat (por. J 3, 1-21). Ponownie spotkamy Niko­dema w chwili pogrzebu Chrystusa, kiedy przynosi mieszaninę mirry i aloesu, pokonując lęk i ujaw­niając, że jest uczniem Ukrzyżowanego (por. J 19, 38-40). Jakże pocieszające są te świadectwa! Przypominają nam, że Bóg każdego wzywa, aby oddał Mu swoje talenty. W służbie Ewangelii wiek nie ma znaczenia.

A cóż powiedzieć o sędziwym już Piotrze, który zostaje powołany, aby poświadczyć wiarę mę­czeństwem? Pewnego dnia Jezus powiedział mu: « Gdy byłeś młodszy, opasywałeś się sam i cho­dziłeś, gdzie chciałeś. Ale gdy się zestarzejesz, wyciągniesz ręce swoje, a inny cię opasze i po­prowadzi, dokąd nie chcesz » (J 21, 18). Te słowa dotykają mnie bezpośrednio jako Następcę Piotra i sprawiają, że tym goręcej pragnę wyciągnąć ręce do Chrystusa, posłuszny Jego wezwaniu: « Pójdź za Mną! » (J 21, 19).

8. Psalm 92 [91], podsumowując niejako świetlane świadectwa ludzi starych, jakie znajdujemy w Biblii, ogłasza: « Sprawiedliwy zakwitnie jak palma, roz­rośnie się jak cedr na Libanie. (...) Wydadzą owoc nawet i w starości, pełni soków i zawsze żywotni, aby świadczyć, że Pan jest sprawiedliwy » (13. 15-16). Echo słów Psalmisty słyszymy w Liście Pawła apostoła do Tytusa: « starcy winni być ludźmi trzeźwymi, statecznymi, roztropnymi, odznaczają­cymi się zdrową wiarą, miłością, cierpliwością. Po­dobnie starsze kobiety winny być w zewnętrznym ułożeniu jak najskromniejsze (...). Niech pouczają młode kobiety, jak mają kochać mężów, dzieci » (2, 2-5).

Strażnicy pamięci zbiorowej

9. W przeszłości otaczano ludzi starych głębokim szacunkiem. Łaciński poeta Owidiusz pisał, że « wielka była niegdyś cześć dla siwej głowy ». Kil­kaset lat wcześniej grecki poeta Fokilides napomi­nał: « Szanuj siwe włosy, a mądrego starca otaczaj czcią jak własnego ojca ».

A dzisiaj? Jeśli spróbujemy przyjrzeć się obecnej sytuacji, przekonamy się, że w niektórych społe­czeństwach starość jest ceniona i poważana, w innych zaś cieszy się znacznie mniejszym szacun­kiem, ponieważ panująca tam mentalność stawia na pierwszym miejscu doraźną przydatność i wy­dajność człowieka. Pod wpływem tej postawy tak zwany trzeci lub czwarty wiek jest często lekcewa­żony, a sami ludzie starsi muszą zadawać sobie pytanie, czy ich życie jest jeszcze użyteczne.

Dochodzi nawet do tego, że z coraz większą na­tarczywością proponuje się eutanazję jako rozwią­zanie w trudnych sytuacjach. Niestety w ostatnich latach sama idea eutanazji przestała budzić w wielu ludziach owo uczucie zgrozy, jakie jest natu­ralną reakcją umysłów wrażliwych na wartość ży­cia. Może się oczywiście zdarzyć, że w przypad­kach poważnych chorób, powodujących nieznośne cierpienia, chorzy zostaną poddani pokusie rezy­gnacji, a ich bliscy lub opiekunowie pod wpływem źle rozumianego współczucia będą się skłaniać ku opinii, że « łagodna śmierć » jest rozsądnym roz­wiązaniem. W związku z tym należy przypomnieć, że prawo moralne pozwala odrzucić « terapię upo­rczywą », a za obowiązkowe uznaje jedynie takie leczenie, jakie wchodzi w zakres normalnej opieki medycznej, której najważniejszym celem, w przy­padku chorób nieuleczalnych, jest łagodzenie cier­pień. Czymś zupełnie innym jest natomiast euta­nazja rozumiana jako bezpośrednie spowodowa­nie śmierci! Niezależnie od intencji i okoliczności po­zostaje ona aktem z natury złym, poważnym naru­szeniem prawa Bożego, obrazą godności czło­wieka.

10. Konieczne jest, abyśmy znów spojrzeli na ży­cie jako całość z właściwej perspektywy. Właściwą perspektywę stanowi wieczność, każdy zaś etap życia jest ważkim przygotowaniem do niej. Także starość ma swoją rolę do odegrania w tym proce­sie stopniowego dojrzewania człowieka zmierzają­cego ku wieczności. Z tego dojrzewania czerpie oczywiste korzyści również środowisko społeczne, do którego należy człowiek sędziwy.

Ludzie starzy pomagają nam mądrzej patrzeć na ziemskie wydarzenia, ponieważ dzięki życiowym doświadczeniom zyskali wiedzę i dojrzałość. Są strażnikami pamięci zbiorowej, a więc mają szcze­gólny tytuł, aby być wyrazicielami wspólnych ide­ałów i wartości, które są podstawą i regułą życia społecznego. Wykluczyć ich ze społeczeństwa znaczy w imię nowoczesności pozbawionej pa­mięci odrzucić przeszłość, w której zakorzeniona jest teraźniejszość. Ludzie starsi dzięki swej doj­rzałości i doświadczeniu mogą udzielać młodym rad i cennych pouczeń.

Kruchość ludzkiego istnienia, w sposób najbardziej wyrazisty ujawniająca się w starszym wieku, staje się w tej perspektywie przypomnieniem o wzajem­nej zależności i nieodzownej solidarności między różnymi pokoleniami, jako że każdy człowiek po­trzebuje innych i wzbogaca się dzięki darom i cha­ryzmatom wszystkich.

« Czcij ojca i matkę »

11. Dlaczego zatem nie mielibyśmy nadal okazy­wać człowiekowi staremu szacunku, do którego przywiązują tak wielką wagę zdrowe tradycje wielu kultur na wszystkich kontynentach? Dla narodów zamieszkujących obszary objęte oddziaływaniem Biblii punktem odniesienia było przez stulecia po­wszechnie tam respektowane przykazanie Deka­logu: « Czcij ojca i matkę ». Jego pełne i konse­kwentne przestrzeganie nie tylko jest źródłem mi­łości dzieci do rodziców, ale podkreśla też silną więź między pokoleniami. Tam gdzie przykazanie to jest akceptowane i wiernie zachowywane, ludzie starzy nie muszą się obawiać, że zostaną uznani za bezużyteczny i kłopotliwy ciężar.

Przykazanie poucza też, że należy okazywać sza­cunek tym, którzy żyli przed nami oraz ich dobrym dziełom: « ojciec i matka » oznaczają tu również przeszłość, więź między kolejnymi pokoleniami, dzięki której możliwe jest samo istnienie narodu. W obydwu wersjach redakcyjnych, jakie znajdujemy w Biblii (por. Wj 20, 2-17; Pwt 5, 6-21), to przyka­zanie Boże zajmuje pierwsze miejsce na drugiej Tablicy, dotyczącej powinności człowieka wobec samego siebie i społeczeństwa. Jest też jedynym, któremu towarzyszy obietnica: « Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie » (Wj 20, 12; por. Pwt 5, 16).

12. « Przed siwizną wstaniesz, będziesz szanował oblicze starca » (Kpł 19, 32). Czcić ludzi starych znaczy spełniać trojaką powinność wobec nich: akceptować ich obecność, pomagać im i doceniać ich zalety. W wielu środowiskach jest to naturalny sposób postępowania, zgodny z odwiecznym oby­czajem. Gdzie indziej, zwłaszcza w krajach wyżej rozwiniętych gospodarczo, konieczne jest odwró­cenie obecnej tendencji, tak aby ludzie w pode­szłym wieku mogli się starzec z godnością, bez obawy, że przestaną się zupełnie liczyć. Trzeba sobie uświadomić, że cechą cywilizacji prawdziwie ludzkiej jest szacunek i miłość do ludzi starych, dzięki którym mogą oni czuć się, mimo słabnących sił, żywą częścią społeczeństwa. Już Cyceron pi­sał, że « brzemię lat jest lżejsze dla tego, kto czuje się szanowany i kochany przez młodych ».

Duch ludzki zresztą, choć odczuwa skutki starze­nia się ciała, jest stale otwarty ku wieczności i dla­tego pozostaje poniekąd zawsze młody; doświad­cza zaś tej nieprzemijającej młodości szczególnie mocno, kiedy uspokaja go wewnętrzne świadectwo czystego sumienia i gdy jednocześnie zaznaje tro­skliwej opieki i wdzięczności ze strony bliskich. Jak pisze św. Grzegorz z Nazjanzu, człowiek wówczas « nie zestarzeje się duchem, ale pogodzi się ze swym odejściem jako momentem niezbędnego wyzwolenia. Bezboleśnie przejdzie na drugą stronę, gdzie nikt nie jest niedojrzały ani stary, ale wszyscy osiągnęli doskonały wiek duchowy ».

Wszyscy znamy ludzi starych, którzy mogą być wymownym przykładem zdumiewającej młodości i żywotności ducha. Tych, którzy się z nimi stykają, potrafią słowem pobudzać do działania, dodając otuchy własnym przykładem. Oby społeczeństwo umiało w pełni docenić ludzi starych, którzy w pewnych częściach świata, mam na myśli zwłasz­cza Afrykę, słusznie są darzeni szacunkiem jako « żywe biblioteki » mądrości, strażnicy bezcennego dziedzictwa ludzkiego i duchowego. Choć to prawda, iż w wymiarze fizycznym zazwyczaj po­trzebują pomocy, prawdą jest też, że nawet w po­deszłym wieku mogą być oparciem dla młodych, którzy stawiają pierwsze kroki w życiu i szukają swojej drogi.

Mówiąc o ludziach starych, muszę zwrócić się także do młodych z zachętą, aby towarzyszyli im swoją obecnością. Wzywam was, młodzi przyja­ciele, byście traktowali ich wielkodusznie i z miło­ścią. Starsi potrafią dać wam znacznie więcej, niż możecie sobie wyobrazić. W Księdze Mądrości Syracha znajdujemy na ten temat takie pouczenia: « Nie odsuwaj od siebie opowiadania starców, al­bowiem i oni nauczyli się go od swoich ojców » (8, 9); « Stań na zgromadzeniu starszych: a [jeśli] kto jest mądry, przyłącz się do niego! » (6, 34), ponie­waż « starcom przystoi mądrość » (25, 5).

13. Chrześcijańska wspólnota może wiele skorzy­stać dzięki obecności osób w podeszłym wieku. Mam na myśli zwłaszcza sferę ewangelizacji: jej skuteczność nie zależy w głównej mierze od sprawnego działania. W jakże wielu rodzinach wnuki poznają podstawy wiary dzięki dziadkom! Jednak ludzie starsi mogą wnosić dobroczynny wkład także w wielu innych dziedzinach. Duch działa, jak i gdzie chce, nierzadko posługując się ludzkimi środkami, które w oczach świata uchodzą za mało znaczące. Wiele osób znajduje zrozumie­nie i wsparcie u ludzi starych, samotnych lub cho­rych, ale umiejących dodać otuchy przez życzliwą radę, milczącą modlitwę, świadectwo cierpienia znoszonego z wytrwałą ufnością. Właśnie wów­czas, gdy słabną ich siły i zdolność działania, nasi sędziwi bracia i siostry stają się szczególnie cen­nymi narzędziami tajemnych zamysłów Opatrzno­ści.

Także, zatem z tego punktu widzenia, jak również ze względu na oczywiste potrzeby psychiczne lu­dzi starszych, najbardziej naturalnym środowi­skiem przeżywania starości pozostaje to, w którym czło­wiek w podeszłym wieku czuje się « u siebie », wśród krewnych, znajomych i przyjaciół, oraz gdzie może być jeszcze w jakiś sposób użytecznym. W miarę jak wzrastać będzie średnia długość życia, a w konsekwencji także liczba ludzi starych, coraz bardziej konieczne będzie krzewienie kultury, która akceptuje i ceni starość, a nie spycha jej na margi­nes społeczeństwa. Rozwiązaniem idealnym po­zostaje obecność człowieka starego w rodzinie, której należy zapewnić skuteczną pomoc socjalną, stosownie do potrzeb wzrastających wraz z upły­wem lat lub pogarszaniem się stanu zdrowia. Zda­rzają się jednak sytuacje, w których okoliczności zalecają lub nakazują umieszczenie człowieka sta­rego w « domu starców », aby mógł przebywać w towarzystwie innych osób i korzystać ze specjali­stycznej opieki. Instytucje te zasługują zatem na uznanie, doświadczenie zaś poucza nas, że ich posługa może być bardzo cenna, pod warunkiem, że kierują się nie tylko kryteriami sprawności orga­nizacyjnej, ale dobrocią i wrażliwością. Wszystko to jest łatwiejsze, jeśli dzięki relacjom z krewnymi, przyjaciółmi i wspólnotami parafialnymi pensjona­riusze domu starców mogą czuć się kochani i nadal przydatni społeczeństwu. W tym miejscu należy wspomnieć z podziwem i wdzięcznością o zgromadzeniach zakonnych i stowarzyszeniach wolontariatu, które ze szczególnym poświęceniem opiekują się ludźmi starymi, zwłaszcza ubogimi, samotnymi lub znajdującymi się w trudnych sytu­acjach.

Drodzy ludzie starzy, trapieni przez kłopoty ze zdrowiem lub problemy innego rodzaju, jestem całym sercem z wami. Kiedy Bóg przyzwala, aby­śmy cierpieli z powodu choroby, samotności lub z innych przyczyn związanych z podeszłym wiekiem, zawsze obdarza nas też łaską i mocą, byśmy z jeszcze większą miłością włączali się w ofiarę Jego Syna i głębiej uczestniczyli w realizacji Jego zbawczego zamysłu. Możemy być pewni, że On jest Ojcem bogatym w miłość i miłosierdzie!

Pamiętam zwłaszcza o was, wdowcy i wdowy, któ­rzy zostaliście sami na ostatnie lata życia; o was, starzy zakonnicy i zakonnice, którzy przez wiele lat służyliście wiernie sprawie Królestwa niebieskiego; o was, drodzy bracia w kapłaństwie i biskupstwie, którzy z powodu przekroczenia ustalonej granicy wieku zrzekliście się już bezpośredniej odpowie­dzialności pasterskiej. Kościół nadal was potrze­buje. Wysoko ceni sobie przysługi, jakie nadal je­steście gotowi mu oddawać w różnych dziedzinach apostolatu, liczy na wasz wkład wytrwałej modli­twy, oczekuje waszych wyważonych rad i wzbo­gaca się dzięki ewangelicznemu świadectwu, jakie składacie każdego dnia.

« Ukażesz mi ścieżkę życia, pełnię radości u Ciebie » (Ps 16 [15], 11).

14. Jest naturalne, że z upływem lat oswajamy się z myślą o « zmierzchu ». Przypomina nam o nim choćby fakt, że szeregi naszych krewnych, przyja­ciół i znajomych coraz bardziej się przerzedzają: uświadamiamy to sobie przy różnych okazjach, na przykład gdy spotykamy się z najbliższymi, w gro­nie kolegów z dzieciństwa, ze szkoły, ze studiów, z wojska czy z seminarium... Granica życia i śmierci przesuwa się przez nasze wspólnoty i stale przy­bliża się do każdego z nas. Jeśli życie jest piel­grzymką do niebieskiej ojczyzny, to starość jest czasem, gdy jesteśmy najbardziej skłonni myśleć o wieczności.

Mimo to także my, ludzie starzy, z trudem godzimy się z perspektywą odejścia. Jawi się ona bowiem jako mroczny aspekt naszej ludzkiej kondycji na­znaczonej przez grzech i stąd budzi nieunikniony smutek i lęk. Czyż zresztą mogłoby być inaczej? Człowiek został stworzony dla życia, natomiast śmierć, jak czytamy już na pierwszych kartach Pi­sma Świętego (por. Rdz 2-3), nie mieściła się w pierwotnym zamyśle Bożym, ale weszła na świat na skutek grzechu, « przez zawiść diabła » (Mdr 2, 24). Rozumiemy zatem, dlaczego w obliczu tej mrocznej rzeczywistości reakcją człowieka jest bunt. Rzecz znamienna, że sam Jezus, « doświad­czony we wszystkim na nasze podobieństwo, z wyjątkiem grzechu » (por. Hbr 4, 15), odczuwał lęk przed śmiercią: « Ojcze mój, jeśli to możliwe, niech Mnie ominie ten kielich » (Mt 26, 39). A czyż mo­żemy zapomnieć, jak zapłakał nad grobem swego przyjaciela Łazarza, choć przecież zamierzał go wskrzesić (por. J 11, 35)?

Chociaż można sobie racjonalnie wytłumaczyć aspekt biologiczny śmierci, nie sposób przyjąć jej jako czegoś « naturalnego ». Śmierć jest sprzeczna z najgłębszym instynktem człowieka. Sobór tak mówi o tym: « Tajemnica losu ludzkiego ujawnia się najbardziej w obliczu śmierci. Nie tylko boleści i postępujący rozkład ciała dręczą człowieka, lecz także, i to jeszcze bardziej, lęk przed unicestwie­niem na zawsze ». Istotnie, tej udręki nic nie zdo­łałoby ukoić, gdyby śmierć oznaczała całkowite zniszczenie i koniec wszystkiego. Dlatego śmierć skłania człowieka do stawiania radykalnych pytań o sens samego życia: co czeka nas za mroczną zasłoną śmierci? Czy stanowi ona ostateczny kres życia, czy też istnieje coś także poza nią?

15. Ale właśnie w świetle tych pesymistycznych odpowiedzi jeszcze wyraźniejszych kształtów na­biera pełna nadziei wizja, promieniująca z całego Objawienia, a zwłaszcza z Ewangelii: « Bóg nie jest [Bogiem] umarłych, lecz żywych » (Łk 20, 38). Apo­stoł Paweł poświadcza, że Bóg, który daje życie umarłym (por. Rz 4, 17), przywróci życie także na­szym śmiertelnym ciałom (por. Rz 8, 11). Jezus zaś tak mówi o sobie: « Ja jestem zmartwychwsta­niem i życiem. Kto we Mnie wierzy, choćby i umarł, żyć będzie. Każdy, kto żyje i wierzy we Mnie, nie umrze na wieki »(J 11, 25-26).

16. Wiara rozjaśnia zatem tajemnice śmierci i opromienia swym światłem starość, która nie jest już postrzegana i przeżywana jako bierne oczeki­wanie na moment unicestwienia, ale jako zapo­wiedź rychłego już osiągnięcia pełnej dojrzałości. Lata te należy przeżywać w postawie ufnego za­wierzenia Bogu, szczodremu i miłosiernemu Ojcu; ten czas trzeba twórczo spożytkować, dążąc do pogłębienia życia duchowego przez usilniejszą modlitwę i gorliwą służbę braciom w miłości.

Przypominają nam jednak, że nie jest ono warto­ścią ostateczną, jako że w wizji chrześcijańskiej koniec ziemskiego bytowania postrzegany jest jako « przejście » przez most przerzucony między ży­ciem a życiem, między kruchą i nietrwałą radością doczesną a pełnią radości, jaką Bóg przeznaczył swoim wiernym sługom: « Wejdź do radości twego pana » (Mt 25, 21).

Życzenia na dalsze lata życia

17. Życząc wam w tym duchu, drodzy Bracia i Sio­stry w podeszłym wieku, abyście pogodnie prze­żywali lata, które Bóg przeznaczył każdemu z was, pragnę zarazem bardzo otwarcie podzielić się z wami uczuciami, jakich doznaję u schyłku mego życia, po ponad dwudziestu latach posługi na Sto­licy Piotrowej i w oczekiwaniu na bliskie już trzecie tysiąclecie. Mimo ograniczeń mego wieku bardzo wysoko cenię sobie życie i umiem się nim cieszyć. Dziękuję za to Bogu! Pięknie jest służyć aż do końca sprawie Królestwa Bożego.

Zarazem jednak głębokim pokojem napełnia mnie myśl o chwili, w której Bóg wezwie mnie do siebie, z życia do życia! Dlatego wypowiadam często, i bez najmniejszego odcienia smutku, modlitwę, którą kapłan odmawia po liturgii eucharystycznej: In hora mortis meae voca me, et iube me venire ad te, w godzinie śmierci wezwij mnie i każ mi przyjść do Siebie. Jest to modlitwa chrześcijańskiej na­dziei, która w niczym nie umniejsza radości obec­nej chwili, a przyszłość zawierza opiece Bożej do­broci.

18.Gdy zaś nadejdzie chwila ostatecznego « przej­ścia », pozwól, abyśmy umieli ją powitać z pokojem w sercu, nie żałując niczego, co przyjdzie nam po­rzucić. Kiedy bowiem po długim poszukiwaniu spotkamy Ciebie, odnajdziemy też wszystkie prawdziwe wartości, jakich zaznaliśmy na ziemi, a także tych, którzy poprzedzili nas w znaku wiary i nadziei.

Maryjo, Matko ludzkości pielgrzymującej, módl się za nami « teraz i w godzinie śmierci naszej ». Spraw, byśmy byli zawsze blisko Jezusa, Twojego umiłowanego Syna, a naszego Brata, Pana życia i chwały. Amen!

Watykan, dnia 1 października 1999, w dwudzie­stym pierwszym roku mego Pontyfikatu.

JAN PAWEŁ II

(wstęp i wybór Urszula Polkowska)