Pierwsza historyczna wzmianka o przybyciu Żydów do Polski, wypędzonych z Pragi czeskiej, pochodzi z końca XI wieku. Żydzi przybywający z Czech i Niemiec osiedlali się głównie na Śląsku. Zajmowali się przede wszystkim handlem, nie gardząc handlem niewolnikami. Gall Anonim wspomina, że księżna Judyta, żona Władysława Hermana i matka Bolesława Krzywoustego, wielu chrześcijan wykupiła za własne pieniądze z niewoli żydowskiej. Z tych to względów bardzo nieprzychylnie wyrażał się o Żydach późniejszy kronikarz polski Wincenty Kadłubek.
Żydzi pracowali jako rytownicy w mennicach Mieszka III, a także innych książąt ziem polskich, jak Kazimierza Sprawiedliwego, Bolesława Wysokiego i Władysława Laskonogiego. W roku 1264 następca Mieszka III, książę kaliski Bolesław Pobożny (1221-1279), nadał bardzo korzystne przywileje Żydom, tak zwane Statuta Iudeorum. Również książęta śląscy: książę wrocławski Henryk Probus w r. 1273, Henryk Głogowski w latach 1274 i 1299, Henryk Legnicki w latach 1290-1295, nadawali Żydom korzystne przywileje. Powodowało to masowy napływ Żydów z całej Europy do Polski.
Żydzi osiedlając się w miastach polskich szybko przejęli handel, rozwijając coraz to nowe jego gałęzie. Poprzez udzielanie kredytów uzależniali ludność polską. Stosowana przez nich w handlu lichwa, okazywana pycha i arogancja, powodowały narastanie niechęci wobec przybyszów.
W obronie wyzyskiwanej przez Żydów ludności polskiej stanęło duchowieństwo. Na Synodzie Wrocławskim w roku 1267, zwołanym przez kardynała Gwidona, uskarżano się na przewrotność i nieobyczajność tej nowej plantacji w organizmie chrześcijańskim. Potępiono tam lichwę i zabroniono chrześcijanom bratać się z Żydami. Żydom nakazano mieszkać w oddzielnych dzielnicach. Zabroniono im też posługiwać się niewolnikami, służbą domową wyznającą wiarę chrześcijańską oraz piastować urzędy, które zapewniałyby im panowanie nad chrześcijanami (T. Jeske-Choiński, Historia Żydów w Polsce). Żydzi nie przejęli się zbytnio zakazami synodu wrocławskiego i korzystając z opieki książęcej w dalszym ciągu uprawiali lichwę i handel niewolnikami.
Osadnictwo żydowskie w miastach polskich przybrało swoisty charakter. Żydzi stykając się z mieszczaństwem pochodzenia niemieckiego, przyjęli język niemiecki i zastosowali do niego alfabet hebrajski. Język ten uznali za własny, na równi z językiem Biblii i Talmudu. W miastach tworzyli zwarte osiedla, przystosowując w nich życie społeczności żydowskiej do wymogów Talmudu. Tak powstały getta oddzielające Żydów od społeczeństwa polskiego zarówno pod względem kulturalnym, jak i towarzyskim.
Zjazd duchowieństwa polskiego zwołany w Łęczycy w roku 1285, nakazywał Żydom, aby zwracali zastawiane u nich różne przedmioty pochodzące z kradzieży. Synod w Budzie, zwołany w 1297 roku dla Węgier i Polski przez legata papieskiego, biskupa Filipa, zabraniał chrześcijanom handlować z Żydami, bratać się i wchodzić w związki rodzinne z nimi, pod karą zakazu wstępu do kościołów. Duchowieństwu zabraniał sprzedawania lub dzierżawienia Żydom dochodów swoich probostw i kościołów. Ponadto zgodnie z uchwałą soboru Laterańskiego z roku 1215 nakazywał Żydom obojga płci, by nosili na lewym boku wierzchniego ubrania okrągłe naszywki z czerwonego sukna.
Ostatni z dynastii Piastów, Kazimierz Wielki, w roku 1334 potwierdził i znacznie rozszerzył przywileje Bolesława Pobożnego Statuta Iudeorum, rozciągając je na cały obszar państwa.
Opanowawszy całkowicie handel w Polsce dzięki sprytowi, doświadczeniu i zbiorowej solidarności, Żydzi stali się pośrednikami pomiędzy miastem a szlachtą, będąc jedynym odbiorcą produktów wiejskich. Przez ciągłe kontakty z dworem szlacheckim z czasem stali się powiernikami szlachty. Korzystając z zagwarantowanych im praw zachowywali się buńczucznie, często nawet arogancko wobec ludności polskiej, zwłaszcza względem ludzi biedniejszych. Kupcy chrześcijańscy skarżyli się na Żydów, że uchylają się od kar, ukrywają złodziei, chwytają tych, co im zawinili, wymierzają sobie sami sprawiedliwość, postępują wrogo wobec chrześcijan i dopuszczają się bezprawia (T. Jeske-Choiński).
Z początkiem wieku XV pojawiają się zapisy o reakcji chrześcijan na prowokacyjne zachowania Żydów. W roku 1401 doszło w Głogowie do wystąpień mieszczaństwa przeciwko Żydom za zniewagę wiary chrześcijańskiej. W roku 1407 notowane są rozruchy antyżydowskie w Wiślicy, gdy została podana wiadomość o zamordowaniu pewnego chłopa i obrzuceniu kamieniami księdza udającego się z wiatykiem do chorego.
Lichwa uprawiana przez bankierów żydowskich spowodowała, że król Władysław Jagiełło w Statucie Krakowskim z roku 1423 nakazał, aby Żydzi pieniędzy chrześcijanom nie pożyczali na kartę (tj. na pokwitowanie in blanco) i prowizję pod przepadkiem. Należy nadmienić, że lichwa ściągana przez Żydów od zadłużonej ludności była bardzo wysoka i z czasem wzrosła w Małopolsce do 54,25%, a w Wielkopolsce aż do 108,5%. Od biedaków potrzebujących natychmiastowej zapomogi Żydzi brali aż 240% lichwy, co potwierdzają liczne akta sądowe (S. Wysocki, Żydzi w dziejach Polski, s. 41).
W 1388 r. Wielki Książę Litewski Witold nadał Żydom na Litwie te same przywileje, które przyznał Bolesław Pobożny w Statucie Kaliskim z 1264 roku, ale nie pozwalał im zbytnio się bogacić. Napięcia na tle zadłużenia szlachty u Żydów skłoniły Aleksandra Jagiellończyka przed objęciem tronu Wielkiego Księcia na Litwie, że dekretem z 1495 r. nakazał Żydom opuścić Litwę. Ubodzy Żydzi przenieśli się do Polski, bogatsi natomiast przyjęli chrzest i zostali w nagrodę nobilitowani. W Statucie Litewskim w artykule 8 istniało wyraźne sformułowanie: Jeżeliby który Żyd lub Żydówka do wiary chrześcijańskiej przystąpili, tedy każda taka osoba i potomstwo ich za szlachcica poczytani być mają.
Przywilej ten został potwierdzony również w Koronie, w konstytucji z roku 1567. Wielu Żydów zarówno na Litwie jak i w Koronie otrzymało tytuły szlacheckie na mocy tego przywileju, obowiązującego aż po czasy rozbiorów. W okresie panowania ostatnich Jagiellonów wśród społeczeństwa polskiego różnorako wyzyskiwanego przez Żydów, zarówno na tle ekonomicznym jak i religijnym, zwłaszcza gdy z końcem XVI wieku pojawiło się przekonanie, że Żydzi dokonują mordów rytualnych dzieci rodzin katolickich, począł narastać antagonizm wobec Żydów.
W okresie panowania królów elekcyjnych Żydzi cieszyli się względami i licznymi przywilejami. Zajmowali się nadal przeważnie handlem wewnętrznym i zewnętrznym. Nie zawsze jednak byli lojalni wobec Polaków i Polski. Znane są fakty, że Szwedzi w czasie najazdu na Polskę w 1655 r. korzystali z usług szpiegowskich Żydów polskich. W następnym stuleciu Żydzi zajmowali się dostarczaniem rekrutów do armii Fryderyka II, w związku z tym król Polski August III Sas wydał w roku 1744 dekret zabraniający starostom granicznym przepuszczania furmanek żydowskich załadowanych werbownikami na tereny Prus.
Grupę szczególnie uprzywilejowaną w Polsce stanowili Żydzi, którzy przeszli na katolicyzm. Uzyskiwali nie tylko szlachectwo na mocy konstytucji z roku 1567, ale zajmowali często wysokie stanowiska państwowe. Wystarczy wymienić kilka znanych nazwisk, jak rodzina Powidzkich w Wielkopolsce, Dziekońscy, którzy piastowali stanowiska duchowne i wojskowe, Dobrowolscy herbu Odyniec, Urbanowscy, Jakubowscy, Wolańscy i wielu innych.
Korzystne warunki życia zapewnione szerokimi przywilejami sprawiły, że liczba Żydów w Polsce szybko wzrastała. Jeżeli u schyłku średniowiecza liczbę Żydów zamieszkałych w Polsce i na Litwie szacuje się na około 24 tysiące (około 0,6%), to już w końcu XVI wieku było ich około 100 tysięcy (3,5% ogółu ludności). W połowie XVII wieku ludność żydowska liczyła około 500 tysięcy, co stanowiło już 5% ogólnej liczby ludności. Spis ludności dokonany w Polsce w latach 1790-1791 wykazał około 900 tysięcy Żydów, co stanowiło już 10% ogółu ludności ówczesnej Rzeczypospolitej.
W wieku XVIII mnożą się świadectwa o narastających niepokojach społecznych, wywoływanych pazernością kupców i lichwiarzy żydowskich. Coraz częściej też zmuszeni są biskupi występować w obronie krzywdzonej ludności polskiej, zwłaszcza najuboższej.
I tak, Synod Chełmski z roku 1745 ogłosił, że: Naród żydowski, przewrotny i nienawistny Bogu (…) jest zepsutego umysłu i zatwardziałego serca, a całym jego dążeniem jest, by majątki i wszelkie dobro chrześcijan marnować i niszczyć.
Synod Kijowski z roku 1762 orzekł, iż: Należy ubolewać nad bezczelnością i zuchwalstwem Żydów, którzy korzystając z protekcji możnych panów, liczących na zyski, szerzą się po całej Polsce, dopuszczając się bezkarnie różnych występków, oszustwa, zdrad, krzywd i wszelkiego rodzaju nienawiści i naigrawania się z chrześcijan, lichwy, zabobonów, czarów, świętokradztwa, bluźnierstw przeciwko Panu Bogu i wierze chrześcijańskiej, naruszania świąt katolickich i praw, tak kościelnych jak państwowych.
Biskup żmudzki Jozafat Michał Karp pisze w liście pasterskim w roku 1737: Nie ma w świecie drugiego narodu, który by tak był przewrotnym i zabobonnym, tak wrogim i nienawistnym wierze chrześcijańskiej, jak naród żydowski (…) i jakże bolesnym, a jednocześnie poniżającym jest to, że w Polsce jest wielu takich, którzy Żydów popierają pozwalając im na wszystko, wydzierżawiając i cła publiczne, karczmy itp., a nawet dobra ziemskie, poddając jednocześnie pod ich władzę ludność chrześcijańską.
Po upadku państwa polskiego sytuacja Żydów, zwłaszcza w zaborze pruskim, uległa przejściowemu pogorszeniu. Prusacy wprowadzili obowiązek posiadania nazwisk, ograniczyli Żydom prawo do osiedlania się we wsiach. Ograniczyli samorząd żydowski, zabraniając rabinom i kahałom funkcji sędziów. Podjęli też akcję wysiedlania Żydów, którzy nie potrafili dowieść swego prawa do posiadania mieszkania. Podobną akcję wysiedlania podjęły Austria i Rosja.
W wyniku tych akcji napłynęła do Księstwa Warszawskiego, a później do Krakowa Kongresowego spora liczba Żydów. Początkowo żyli ubogo, utrzymując się z drobnego handlu lub rzemiosła. Wkrótce jednak rozeszli się z gett, dotarli do małych miast i opanowali całkowicie handel. Wkradli się w łaski szlachty, wydzierżawili karczmy i dzięki nim dorobili się znacznych nawet fortun.
Nie można ukrywać, że w czasie Powstania Kościuszkowskiego, następnie Listopadowego i Styczniowego, Żydzi wysługiwali się wojskom rosyjskim donosami i zdradą, zyskując sobie sympatię władz i ciągnęli z tego procederu korzyści materialne. Np. upadek Powstania Listopadowego spowodował emigrację około 50 tysięcy Polaków oraz konfiskatę majątków 2625 obywateli w Królestwie oraz 2889 na Litwie i Rusi. W latach 1839-1856 zabrano szlachcie polskiej dalsze 551 majątków ziemskich. Większość skonfiskowanych majątków przeszła w ręce neofitów i Żydów. Niejaki Goldman zatrudniony w biurze cenzury cieszył się uznaniem i pełnym zaufaniem krwawego gubernatora Paskiewicza, któremu doradzał, aby poprzez demoralizację i pijaństwo pozbawić młodzież polską siły woli i patriotyzmu (Wysocki, s. 67).
Neofici szpiegowali nawet zesłańców polskich na Syberii. W znanej Tragedii Omskiej w roku 1837 zakończonej zadręczeniem na śmierć jedenastu patriotów polskich, rolę prowokatora odegrał neofita, Żyd Kranc – frankista występujący pod spolszczonym nazwiskiem Kasperski. Zdradził on władzom rosyjskim opracowany przez Piotra Wysockiego i jego towarzyszy plan ucieczki z katorgi w Aleksandrowsku do Chin. Wysocki został za to ukarany tysiącem wymierzonych kijów i zesłany do najcięższych prac w Akami, gdzie przykuto go do taczki.
Podobnie w zaborze pruskim, gdy wybuchło powstanie kierowane przez Mierosławskiego, Żydzi ławą stanęli po stronie Niemców. Józef Supiński w swych Pismach podaje, że Żydzi przeszli Prusaków w zaciętości ścigania żywiołu polskiego. (…) Powstańcy polscy, schwytani przez władze tamtejsze doznali od nich wszelkiego poniżenia; prowadzonych przez ulicę obrzucali kamieniami, pluli im w oczy, bili laskami w tyle skrępowanych itp.
Po upadku Powstania Styczniowego rozpoczęło się masowe zsyłanie Polaków na Syberię. Według danych urzędowych z końca 1886 roku, liczba zesłanych wynosiła około 250 tysięcy osób, którym konfiskowano majątki ziemskie. Rozpoczął się świetny okres dla Żydów. Służąc wiernie władzom carskim szpiegowaniem i donosami, wypierali Polaków z handlu i szkolnictwa. Pierwszym, który powiadomił władze rosyjskie o wybuchu powstania, był żydowski neofita Grzegorz Peretz. Również dyktatora Rządu Narodowego zdradził dnia 10 kwietnia 1864 roku Żyd Artur Goldman.
W kilka lat po powstaniu zaroiło się w Królestwie Kongresowym od ochrzczonych i nieochrzczonych żydowskich lekarzy, adwokatów, dziennikarzy, literatów i techników. Zajmowali oni w szybkim tempie miejsca polskiej inteligencji, wyniszczonej podczas powstania, cierpiącej w kopalniach na Syberii lub pędzącej tułaczy żywot na obczyźnie.
Ks. Jan Kurdybelski
