25 października 2004 r. Papieska Rada lustitia et Pax opublikowała długo oczekiwane „Kompendium społecznej doktryny Kościoła", które przedstawia w systematyczny sposób (330 stron tekstu plus 200-stronicowy indeks) zasady społecznej doktryny Kościoła w rozmaitych dziedzinach życia społecznego.
Praca nad tomem opublikowanym w językach włoskim i angielskim, rozpoczęła się w Radzie pięć lat temu pod przewodnictwem kardynała Francois-Xaviera Nguyen Van Thuana, który zmarł we wrześniu 2002 r. Książka jest dedykowana Ojcu Świętemu, który w postsynodalnej adhortacji apostolskiej „Ecclesia in America" z 1999 r. stwierdził, że „byłoby bardzo pożyteczne posiadanie kompendium lub zaaprobowanej syntezy katolickiej doktryny społecznej, włączając katechizm, który ukazywałby związek między doktryną a nową ewangelizacją".
Jest to bardzo pouczająca książka, ale niestety niektóre ważne cytaty papieskie na temat sprawiedliwości społecznej, jak ten z encykliki Piusa IX „Quadragesimo Anno" na temat tych, którzy kontrolują pieniądze i kredyt, nie są zamieszczone. Czy stało się tak dlatego, że jednym z członków Papieskiej Rady jest Michel Camdessus, były przewodniczący Międzynarodowego Funduszu Walutowego? W każdym razie, przedstawiamy naszym Czytelnikom fragmenty tej książki, które dają przegląd społecznej doktryny Kościoła (liczby odnoszą się do paragrafów w książce).
62. Kościół chce głosić i uczynić obecnym swoje nauczanie społeczne w złożonej sieci relacji społecznych...Społeczna doktryna Kościoła jest integralną częścią jego posługi ewangelizacyjnej.
66. Nic, co dotyczy społeczności mężczyzn i kobiet - sytuacje i problemy odnoszące się do sprawiedliwości, wolności, rozwoju, związków międzyludzkich, pokoju - nie jest obce ewangelizacji, a ewangelizacja będzie niekompletna, jeśli nie weźmie pod uwagę wzajemnych wymagań stale czynionych przez Ewangelię i przez konkretne, osobiste i społeczne życie człowieka.
69. Kościół, przy pomocy swojej doktryny społecznej, ma na celu „pomoc człowiekowi na drodze zbawienia". Jest to jego najważniejszy i jedyny cel. (...)
70. Kościół ma prawo być nauczycielem ludzkości, nauczycielem prawdy wiary: prawdy nie tylko dogmatów, ale także moralności, której źródło leży w samej ludzkiej naturze i w Ewangelii. (...)
71. Z jednej strony religia nie może być ograniczona „do czysto prywatnej sfery"; z drugiej, przekaz chrześcijański nie może być przypisany do wyłącznie oderwanego od tego świata zbawienia niezdolnego do rzucenia światła na naszą ziemską egzystencję. Z powodu publicznego związku Ewangelii i wiary, z powodu korupcyjnych skutków niesprawiedliwości, to znaczy grzechu, Kościół nie może pozostawać obojętny na sprawy społeczne.,,Kościołowi przysługuje prawo głoszenia zawsze i wszędzie zasad moralnych również w odniesieniu do porządku społecznego, oraz wypowiadania oceny o wszystkich sprawach ludzkich, na ile wymagają tego fundamentalne prawa osoby ludzkiej i zbawienie człowieka." (Kodeks prawa kanonicznego, kanon 747, $2)
132. Sprawiedliwe społeczeństwo może stać się rzeczywistością tylko wtedy, gdy jest ono oparte na respekcie dla transcendentnej godności osoby ludzkiej. Osoba reprezentuje ostateczny cel społeczeństwa, przez co jest ono podporządkowane osobie: „Stąd porządek społeczny i jego rozwój musi niezmiennie działać na korzyść osoby ludzkiej, ponieważ porządek rzeczy ma podlegać porządkowi osób, a nie przeciwnie". Respekt dla godności ludzkiej nie może być w żaden sposób oddzielony od posłuszeństwa tej zasadzie. Trzeba „uważać każdego bliźniego bez wyjątku za inną osobę, biorąc pod uwagę przede wszystkim jego życie i środki niezbędne do przeżycia go z godnością". Każdy program polityczny, ekonomiczny, społeczny, naukowy i kulturalny musi być inspirowany przez świadomość prymatu każdej osoby ludzkiej nad społeczeństwem.
156. Nauczanie papieża Jana XXIII, Drugiego Soboru Watykańskiego i papieża Pawła VI daje liczne wskazówki dotyczące pojęcia praw człowieka, jak wykłada to Magisterium. Papież Jan Paweł II sformułował ich listę w encyklice „Centesimus Annus": (47)...prawo do życia, którego integralną częścią jest prawo do wzrastania pod sercem matki od chwili poczęcia; prawo do życia w zjednoczonej wewnętrznie rodzinie i w środowisku moralnym sprzyjającym rozwojowi osobowości; prawo do rozwijania własnej inteligencji i wolności w poszukiwaniu i poznawaniu prawdy; prawo do uczestniczenia w pracy dla doskonalenia dóbr ziemi i zdobycia środków utrzymania dla siebie i swych bliskich; prawo do swobodnego założenia rodziny oraz przyjęcia i wychowania dzieci, dzięki odpowiedzialnemu realizowaniu własnej płciowości. Źródłem i syntezą tych praw jest w pewnym sensie wolność religijna, rozumiana jako prawo do życia w prawdzie własnej wiary i zgodnie z transcendentną godnością własnej osoby".
160. Stałe zasady społecznej doktryny Kościoła tworzą samo serce katolickiej nauki społecznej. Są to zasady: godności osoby ludzkiej, która jest fundamentem wszystkich innych zasad i zawartości społecznej doktryny Kościoła; dobra wspólnego; pomocniczości; i solidarności. (...)
168. Odpowiedzialność za osiągnięcie dobra wspólnego, poza tym, że dotyczy indywidualnych osób, należy także do Państwa, ponieważ dobro wspólne jest racją istnienia władzy politycznej. Państwo, istotnie, musi gwarantować zgodność, jedność i organizację społeczeństwa obywatelskiego, którego jest wyrazem, tak by dobro wspólne mogło być osiągnięte przy udziale każdego obywatela. Osoba indywidualna, rodzina czy grupy pośrednie nie są w stanie osiągnąć swego pełnego rozwoju same z siebie, żeby żyć prawdziwie ludzkim życiem. Stąd konieczność instytucji politycznych, celem których jest uczynienie dostępnymi dla ludzi dóbr materialnych, kulturalnych, moralnych i duchowych. Celem życia w społeczeństwie jest w istocie historycznie osiągalne dobro wspólne.
170. Dobro wspólne społeczeństwa nie jest celem samym w sobie; ma ono wartość jedynie w związku z osiąganiem ostatecznych celów osoby i powszechnego dobra wspólnego całego świata. Bóg jest ostatecznym celem Jego stworzeń i dobro wspólne nie może być z żadnego powodu pozbawiane swojego transcendentnego wymiaru, co przenosi je poza wymiar historyczny, jednocześnie w tym samym czasie go wypełniając. Ta perspektywa osiąga swą pełnię na mocy wiary w Paschę Jezusa, która rzuca czyste światło na osiągnięcie prawdziwego dobra wspólnego ludzkości. Nasza historia - osobiste i wspólne wysiłki w celu podniesienia poziomu ludzkiej kondycji - zaczyna się i kończy w Jezusie: dzięki Niemu, za Jego pośrednictwem i w Jego świetle każda rzeczywistość, włączając społeczeństwo ludzkie, może zostać doprowadzona do jej Dobra Najwyższego, do jej spełnienia. Czysto historyczna i materialistyczna wizja skończy się przekształceniem dobra wspólnego w prostą socjoekonomiczną pomyślność, bez żadnego celu transcendentalnego, czyli bez jego najgłębszego powodu istnienia.
171. Pośród wielu implikacji dobra wspólnego, najbliższa mu znaczeniowo jest zasada powszechnego przeznaczenia dóbr: „Bóg przeznaczył ziemię ze wszystkim, co ona zawiera, na użytek wszystkich ludzi i narodów, tak by dobra stworzone dochodziły do wszystkich w słusznej mierze - w duchu sprawiedliwości, której towarzyszy miłość". (Gaudium et Spes, 69) Ta zasada jest oparta na fakcie, że oryginalnym źródłem wszystkiego, co jest dobre, jest samo działanie Boga, który stworzył zarówno ziemię jak i człowieka i który dał ziemię człowiekowi, żeby ten mógł panować nad nią dzięki swojej pracy i cieszyć się jej owocami (Rdz 1:28-29). Bóg dał ziemię całemu rodzajowi ludzkiemu dla wyżywienia wszystkich jego członków, bez wyłączania albo wyróżniania kogokolwiek. Jest to fundament powszechnego przeznaczenia dóbr ziemskich. Ziemia, z powodu jej płodności i zdolności do zaspokojenia potrzeb ludzkich, jest pierwszym darem Boga dla utrzymania ludzkiego życia". Osoba ludzka nie może pracować bez dóbr materialnych, które odpowiadają jej podstawowym potrzebom i tworzą podstawowe warunki dla jej egzystencji; dobra te są absolutnie nieodzowne, jeżeli ma się ona wyżywić, wzrastać, komunikować, stowarzyszać z innymi i osiągać najwyższe cele, do jakich jest powołana.
172. Powszechne prawo używania dóbr ziemskich jest oparte na zasadzie powszechnego przeznaczenia dóbr. Każda osoba musi mieć dostęp do poziomu dobrobytu niezbędnego dla jej pełnego rozwoju. Prawo powszechnego używania dóbr jest,,pierwszą zasadą całego porządku etycznego i społecznego" oraz "charakterystyczną zasadą chrześcijańskiej doktryny społecznej". Z tego powodu Kościół czuje obowiązek sprecyzowania natury i cech charakterystycznych tej zasady. Jest to przede wszystkim prawo naturalne, wpisane w ludzką naturę, a nie jedynie pozytywne prawo związane ze zmieniającymi się wydarzeniami historycznymi.
Ponadto jest to prawo „wrodzone". Jest ono wrodzone w indywidualną osobę, w każdą osobę i ma pierwszeństwo wobec każdej ludzkiej interwencji dotyczącej dóbr, wobec każdego systemu prawnego ich dotyczącego, wobec każdej metody lub systemu ekonomicznego czy społecznego: „Wszystkie inne prawa, jakiekolwiek one są, włączając prawo własności i prawo wolnego handlu muszą być podporządkowane tej normie (powszechnemu przeznaczeniu dóbr); nie mogą mu przeszkadzać, ale raczej muszą przyspieszyć jego zastosowanie. Odniesienie tych praw do ich pierwotnego celu trzeba uważać za poważne i pilne, zobowiązanie społeczne".
176. Ludzie są zdolni do korzystania z panowania nad ziemią i czynienia z niej odpowiedniego domu za pomocą pracy i użytku dokonywanego z daru inteligencji. „W ten sposób człowiek czyni część ziemi swoją własnością, dokładnie tę część, którą zdobył dzięki pracy; jest to źródło własności indywidualnej." Własność prywatna i inne formy prywatnej własności dóbr „zapewniają osobie bardzo potrzebną dla korzystania z jej osobistej i rodzinnej autonomii sferę i powinny być uważane za poszerzenie ludzkiej wolności... pobudzające ćwiczenie odpowiedzialności. Stanowi ona [własność prywatna] jeden z warunków wolności obywatelskiej". Własność prywatna jest zasadniczym elementem autentycznie społecznej i demokratycznej polityki ekonomicznej i stanowi gwarancję poprawnego porządku społecznego. Społeczna doktryna Kościoła wymaga, żeby własność dóbr była jednakowo dostępna dla wszystkich, tak że wszyscy mogą stać się, co najmniej w pewnym stopniu, właścicielami i wyklucza ona uciekanie się do form „powszechnego i różnorodnego panowania".
178. Ponadto społeczne nauczanie Kościoła wzywa do uznania społecznej funkcji każdej formy własności prywatnej, która wyraźnie odnosi się do jej nieuniknionego związku z dobrem wspólnym. Człowiek „powinien uznawać rzeczy zewnętrzne, które prawowicie posiada, nie tylko za swoje własne, ale także za wspólne w tym sensie, że powinny one przynosić korzyści nie tylko jemu, ale także innym".
Powszechna dostępność dóbr pociąga za sobą zobowiązania do tego, w jaki sposób dobra te będą używane przez ich prawowitych właścicieli. Indywidualne osoby nie powinny używać swoich zasobów bez rozważenia skutków, jakie ten użytek wywoła; muszą one raczej działać w sposób, który przyniesie korzyści nie tylko im samym i ich rodzinom, ale także dobru wspólnemu. Stąd ze strony właścicieli wynika obowiązek niedopuszczenia do tego, żeby dobra pozostające w ich posiadaniu lezały bezużytecznie i przeznaczenia ich do działalności produktywnej, nawet powierzając je innym, którzy pragną i są zdolni do użycia ich w produkcji.
179. Obecny okres historyczny dał do dyspozycji społeczeństwa nowe dobra, które były kompletnie nieznane do naszych czasów. Wymaga to nowego odczytania zasady powszechnego przeznaczenia dóbr ziemskich i czyni koniecznym rozszerzenie tej zasady tak, by włączała ona ostatnie innowacje, które przynosi rozwój ekonomiczny i technologiczny. Własność tych nowych dóbr - jako rezultatu wiedzy, technologii i know-how - staje się jeszcze bardziej decydująca, ponieważ bogactwo krajów uprzemysłowionych oparte jest dużo bardziej na tym rodzaju własności niż na zasobach naturalnych".
Nowa wiedza technologiczna i naukowa musi znajdować się w służbie podstawowych potrzeb ludzkości, stopniowo powiększając wspólne dziedzictwo człowieka. Dlatego pełne wprowadzenie zasady powszechnego przeznaczenia dóbr w życie wymaga działania na poziomie międzynarodowym i planowania programów ze strony wszystkich krajów. „Konieczne jest przełamanie barier i monopoli, które pozostawiają tak wiele krajów na marginesie rozwoju i umożliwienie wszystkim ludziom i narodom podstawowych warunków, które pozwolą im wziąć udział w rozwoju."
185. Pomocniczość znajduje się wśród najbardziej niezmiennych i charakterystycznych dyrektyw społecznej doktryny Kościoła i jest w niej obecna od czasu pierwszej wielkiej encykliki społecznej. Niemożliwe jest krzewienie godności ludzkiej bez ukazania troski o rodzinę, grupy, stowarzyszenia, lokalną rzeczywistość terytorialną; w skrócie, troski o tę sumę wypowiedzi ekonomicznych, społecznych, kulturalnych, sportowych, rekreacyjnych, profesjonalnych i politycznych, którym ludzie spontanicznie poświęcają życie i co czyni dla nich możliwym osiągnięcie efektywnego wzrostu społecznego. Jest to domena społeczeństwa obywatelskiego, rozumiana jako suma związków między jednostkami i pośrednimi ugrupowaniami społecznymi, które stanowią pierwsze powstające związki i które mają miejsce dzięki „twórczej subiektywności obywateli". Ta sieć powiązań umacnia strukturę społeczną i ustanawia fundament prawdziwej wspólnoty osób, umożliwiając uznanie wyższych form społecznej aktywności.
186. Konieczność obrony i krzewienia oryginalnych wyrazów życia społecznego jest podkreślona przez Kościół w encyklice Quadragesimo anno, w której zasada pomocniczości jest wskazana jako najważniejsza zasada filozofii społecznej". „(79)...co jednostka z własnej inicjatywy i własnymi siłami może zdziałać, tego nie wolno jej wydzierać na rzecz społeczeństwa; podobnie niesprawiedliwością, szkodą społeczną i zakłóceniem ustroju jest zabieranie mniejszym i niższym społecznościom tych zadań, które mogą spełnić, i przekazywanie ich społecznościom większymi i wyższym. Każda akcja społeczna ze swego celu i ze swej natury ma charakter pomocniczy; winna pomagać członkom organizmu społecznego, a nie niszczyć ich lub wchłaniać."
Na podstawie tej zasady wszystkie społeczności wyższego rzędu muszą przyjąć postawę pomocy (,,subsydium") - zatem wspierania, promocji i rozwoju - w odniesieniu do społeczności niższego rzędu. W ten sposób pośrednie jednostki społeczne mogą właściwie wykonywać przypadające im funkcje, bez zmuszania do przekazywania ich niesprawiedliwie innym jednostkom społecznym wyższego szczebla, dzięki którym zakończyłyby one swoje istnienie przez wchłonięcie ich i zastąpienie, widząc na końcu zaprzeczenie swojej godności i niezbędnego miejsca.
Pomocniczość, rozumiana w sensie pozytywnym jako pomoc ekonomiczna, instytucjonalna czy prawna oferowana niższym jednostkom społecznym, pociąga za sobą odpowiedni szereg negatywnych konsekwencji, które wymagają powstrzymania się Państwa od wszystkiego, co de facto ograniczałoby przestrzeń egzystencjalną mniejszych podstawowych komórek społeczeństwa. Ich inicjatywa, wolność i odpowiedzialność nie może być wypierana.
187. Zasada pomocniczości chroni ludzi przed nadużyciami ze strony władz społecznych wyższego szczebla i wzywa te same władze do pomocy osobom indywidualnym i grupom pośrednim w wypełnianiu ich obowiązków. Ta zasada jest niezbędna, ponieważ każda osoba, rodzina i grupa pośrednia posiada coś oryginalnego do zaproponowania społeczeństwu. Doświadczenie pokazuje, że zaprzeczanie pomocniczości albo jej ograniczanie w imię rzekomej demokratyzacji czy równości wszystkich członków społeczeństwa, ogranicza, a czasami nawet niszczy ducha wolności i inicjatywy.
Zasada pomocniczości jest przeciwieństwempewnych form centralizacji, biurokratyzacji, pomocy opieki społecznej i niesprawiedliwej oraz nadmiernej obecności Państwa w mechanizmach publicznych. „Interweniując bezpośrednio i pozbawiając społeczeństwo odpowiedzialności, Państwo opiekuńcze powoduje utratę ludzkich energii i przesadny wzrost publicznych struktur, w których - przy ogromnych kosztach - raczej dominuje logika biurokratyczna, aniżeli troska o to, by służyć korzystającym z nich ludziom." (Jan Paweł II, Centesimus Annus, 48) Nieobecność albo niewystarczające uznanie prywatnej inicjatywy - również w sprawach ekonomicznych i brak uznania jej publicznej funkcji, przyczynia się do podważenia zasady pomocniczości, co także czynią monopole.
213. Rodzina, naturalna społeczność, w której doświadczana jest ludzka natura społeczna, czyni wyjątkowy i niezastąpiony wkład w dobro społeczeństwa. Komórka rodzinna jest istotnie zrodzona ze wspólnoty osób. „'Wspólnota' ma do czynienia z osobowym związkiem między 'ja' i 'ty'. 'Wspólnota' z drugiej strony przekracza te ramy i prowadzi w kierunku 'społeczeństwa', 'my'. Rodzina, jako wspólnota osób, jest zatem pierwszym 'społeczeństwem' ludzkim".
Społeczeństwo budowane na skalę rodziny jest najlepszą gwarancją przeciwko zboczeniu z kursu w indywidualizm lub kolektywizm, ponieważ osoba wewnątrz rodziny znajduje się zawsze w centrum uwagi jako cel, a nigdy jako środek. Jest oczywiście jasne, że dobro osób i właściwe funkcjonowanie społeczeństwa jest blisko związane „ze zdrowym stanem życia małżeńskiego i rodzinnego". Bez rodzin, które są mocne w ich wspólnocie i stałe w swoich zobowiązaniach, wzrastają słabi ludzie. W rodzinie nauczane są wartości moralne, poczynając od pierwszych lat życia, przekazywane jest duchowe dziedzictwo społeczności religijnej i kulturalna spuścizna narodu. W rodzinie człowiek uczy się odpowiedzialności społecznej i solidarności.
214. Musi zostać zapewnione pierwszeństwo rodziny nad społeczeństwem i nad Państwem. Faktycznie rodzina, przynajmniej w jej funkcji prokreacyjnej, jest sama warunkiem dla swojego istnienia. W odniesieniu do innych funkcji, z których korzysta każdy z jej członków, rodzina kontynuuje ważne i wartościowe funkcje, do wykonywania których jest wezwane społeczeństwo i Państwo. Rodzina posiada nietykalne prawa i znajduje ich usankcjonowanie w naturze ludzkiej, a nie w uznaniu przez Państwo. Rodzina więc nie istnieje dla społeczeństwa ani dla Państwa, ale społeczeństwo i Państwo istnieją dla rodziny.
Każdy model społeczny, który zamierza służyć dobru człowieka nie może pomijać centralnego miejsca i społecznej odpowiedzialności rodziny. W swoich relacjach do rodziny, społeczeństwa i Państwa jest on poważnie zobowiązany do przestrzegania zasady pomocniczości. Na mocy tej zasady władze publiczne nie mogą odbierać rodzinie zadań, które może ona, sama albo w dobrowolnym związku z innymi rodzinami, dobrze wykonywać. Z drugiej strony te same władze mają obowiązek podtrzymywania rodziny, gwarantując jej całą pomoc, której potrzebuje do właściwego wypełniania swojej odpowiedzialności.
241. Rodzice mają prawo znajdowania i wspierania instytucji edukacyjnych. Władze publiczne muszą dbać o to, by „subwencje publiczne były tak rozdzielane, żeby rodzice byli prawdziwie wolni w wykonywaniu tego prawa bez ponoszenia niesprawiedliwych ciężarów. Rodzice nie mogą ponosić, pośrednio lub bezpośrednio, dodatkowych kosztów, które uniemożliwiałyby lub niesprawiedliwie ograniczały wykonywanie tej wolności". Odmowę dostarczenia publicznego wsparcia ekonomicznego dla szkół niepublicznych, które potrzebują pomocy i które wykonują usługi dla społeczeństwa obywatelskiego, trzeba uważać za niesprawiedliwość. „Kiedykolwiek Państwo rości sobie prawo do monopolu edukacyjnego, przekracza ono swoje prawa i wykracza przeciwko wolności... Państwo nie może bez niesprawiedliwości zaledwie tolerować tak zwanych szkół prywatnych. Takie szkoły wykonują usługi publiczne i dlatego mają prawo do pomocy finansowej."
251. W relacjach między rodziną i pracą szczególną uwagę należy zwrócić na zagadnienie pracy kobiet w rodzinie, bardziej ogólnie na uznanie tak zwanej pracy „prowadzenia domu", która także dotyczy odpowiedzialności mężczyzn jako mężów i ojców. Praca prowadzenia domu, poczynając od pracy matki, ściślej - ponieważ jest to służba skierowana i poświęcona jakości życia, stanowi rodzaj działalności, która jest wyjątkowo indywidualna i posiadająca osobisty charakter, i musi być społecznie uznana i ceniona, także za pomocą rekompensaty finansowej, odpowiadającej płacom w innych rodzajach pracy. W tym samym czasie, musi zostać podjęta troska o wyeliminowanie wszystkich przeszkód, które uniemożliwiają żonie i mężowi podejmowanie wolnych decyzji, dotyczących ich odpowiedzialności prokreacyjnej i, w szczególności, tych, które nie pozwalają kobietom na pełne wykonywanie ich roli macierzyńskiej.
Kompendium zawiera więcej rozdziałów poświęconych ludzkiej pracy, życiu ekonomicznemu, społeczności politycznej, społeczeństwu międzynarodowemu, środowisku, wspieraniu pokoju i zobowiązaniom wiernych świeckich. Będziemy publikować fragmenty tych rozdziałów w następnych wydaniach,,MICHAELA".
(Papisz Leon XIII osobiście ułożył tę modlitwę. Odmawiał ją bardzo często w ciągu dnia. W roku 1886 rozkazal wszystkim biskupom, by byla... odmawiana po kazdej Mszy Świątej. Przypomniał o tym papież Jan Paweł II-24 maja 1987 roku.)
MODLITWA
DO ŚWIĘTEGO MICHAŁA ARCHANIOŁA
Święty Michale Archaniele, wspomagaj nas w walce, a przeciw niegodziwości i zasadzkom złego ducha bądź naszą obroną. Oby go Bóg pogromić raczył, pokornle o to prosimy, a Ty, Wodzu niebieskich zastępów, szatana i inne duchy złe, które na zgubę dusz ludzkich po tym świecie krążą, mocą Bożą strąć do piekła. Amen
Modlitwa egzorcyzmowa
W Imię Boga w Trójcy Świętej Jedynego; Ojca, Syna i Ducha Świętego, uchodźcie duchy złe, abyście nie widziały, nie słyszały, nie wyjawiały, nie prześladowały, nie niszczyły, nie wprowadzały zamieszania do naszej pracy i planów - nasz Bóg jest waszym Panem i rozkazuje wam, Idźcie precz i nie wracajcie. Amen.
